Dziedziczenie ustawowe i testamentowe – jakie są różnice? 

Życie to nie film i wiadomość o otrzymaniu spadku to nie zawsze powód do radości. W przypadku otrzymania informacji o możliwości nabycia spadku, istotne jest sprawdzenie, w jakiej linii dziedziczenia występujemy. Wiedza ta pozwoli nam na zidentyfikowanie naszych obowiązków oraz przywilejów, które mogą płynąć w naszą stronę. Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje dziedziczenia: testamentowe oraz ustawowe. Każde z nich obarczone jest inną charakterystyką, a tylko jedno z nich jest zależne od woli spadkodawcy. Druga forma dziedziczenia koncentruje się na członkach najbliższej rodziny i tzw. sprawiedliwości spadkowej. Poniżej przedstawiamy różnice pomiędzy tymi dwoma sposobami dziedziczenia. Poznając sposoby dziedziczenia dowiesz się, kiedy warto sporządzić testament. Podpowiemy też, jakie są zalety dziedziczenia testamentowego – zarówno dla rodziny testatora, jak i dla niego samego.

Sposoby dziedziczenia

W polskich przepisach znajdziemy zapisy dotyczące dwóch sposobów dziedziczenia. Pierwszym sposobem dziedziczenia jest dziedziczenie testamentowe. Mamy z nim do czynienia, jeśli osoba zmarła pozostawiła testament lub wcześniej sporządziła go u notariusza. Jeśli nie ma takiego dokumentu (lub testament został podważony), mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Wtedy to przepisy określają komu i w jakiej wysokości przysługuje spadek.

Jakie są rodzaje testamentów?

 Dziedziczenie testamentowe to popularny sposób dziedziczenia. Możemy rozróżnić kilka rodzajów zwykłych testamentów:

• Testament notarialny sporządzony przez przed notariuszem, dokumentujący ostatnią wolę spadkodawcy.
• Testament allograficzny, który został sporządzony w obecności urzędnika np. wójta, burmistrza, starosty, prezydenta miasta, kierownika Urzędu Stanu Cywilnego oraz dwóch pełnoletnich świadków tego zdarzenia.
• Testament własnoręczny, inaczej holograficzny, który został samodzielnie sporządzony przez spadkodawcę.

W kodeksie cywilnym znajdziemy wyróżnienie dla testamentów szczególnych. Pojawiają się one, gdy niemożliwe jest zachowanie tradycyjnej formy testamentu zwykłego np. w sytuacji nagłego zagrożenia życia.

Testamenty szczególne

Do testamentów szczególnych zaliczamy:

• Testament ustny– aby był ważny, wymaga obecności trzech pełnoletnich świadków oraz pisemnego lub ustnego potwierdzenia przez nich oświadczenia woli zmarłego.
• Testament wojskowy jest przeznaczony dla osób będąca członkami sił zbrojnych, w tym żołnierzy w czynnej służbie wojskowej. Może być wykonany w sytuacji zagrożenia życia.
• Testament podróżny może zostać złożony na polskim statku morskim lub powietrznym, w obecności dwóch pełnoletnich świadków oraz dowódcy statku, ewentualnie jego zastępcy.

Do dziedziczenia na podstawie testamentu mogą zostać powołane wszystkie osoby, zarówno fizyczne, jak i prawne. Jedyne ograniczenie stanowi wola spadkodawcy, gdyż to on decyduje, kto otrzyma całość lub odpowiednio rozdzielone części majątku po jego śmierci. Testator może powołać do spadku jedną lub więcej osób, samemu decydując, w jakich okolicznościach i w jakich udziałach nabędą oni prawo do jego majątku. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub jego części kilku spadkobierców nie określa się udziałów spadkowych, ponieważ dziedziczą oni w częściach równych. Ma tutaj zastosowanie artykułu 959 i 960 kodeksu cywilnego.

Dziedziczenie testamentowe, na czym polega?

Podstawową zasadą, która obowiązuje w polskim prawie spadkowym jest wola spadkodawcy. Oznacza to, że każda osoba może decydować, kto po jej śmierci ma zostać spadkobiercą i w jaki sposób rozdysponowany zostanie jej majątek. Reguła ta znajduje zastosowanie przy dziedziczeniu testamentowym. Najpopularniejszym sposobem dziedziczenia jest właśnie dziedziczenie na podstawie wykonanego testamentu. Spadkobierca może zapisać swój majątek każdej wybranej przez siebie osobie bez względu na to, czy jest z nią spokrewniony. 

W tym sposobie dziedziczenia konieczne jest sporządzenie dokumentu, który nazywany jest testamentem. Polskie prawo cywilne dzieli testament na dwie kategorie: zwykłe oraz szczególne. Warto pamiętać o tym, że ustawodawca zakazał tworzenia testamentów wspólnych. Innymi słowy, jeden testament może być sporządzony tylko przez jedną osobę. Wykluczone jest zatem tworzenie dokumentów odnoszące się do wspólnej ostatniej woli np. małżonków lub osób pozostających w nieformalnych związkach partnerskich.

Dziedziczenie ustawowe – co to jest?

W przypadku dziedziczenia ustawowego nie ma możliwości modyfikowania grona przyszłych spadkobierców, ponieważ w tym miejscu robi to sama ustawa. Dziedziczenie ustawowe może mieć miejsce w przypadku gdy:

• spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnego dokumentu w formie testamentu.
• w sytuacji, gdy istniejący testament okazuje się nieważny. Sytuacja taka może mieć miejsce, wtedy gdy spadkobiercy ustawowi nie powołani do dziedziczenia skutecznie podważają istniejący dokument przed sądem.
• gdy istnieje testament jednak wszyscy lub część spadkobierców zdecydowali się odrzucić spadek. Dochodzi wówczas do dziedziczenia ustawowego w całości lub w odpowiedniej części.
• gdy istnieje testament, w którym mowa jest o dziedziczeniu jedynie części masy spadkowej

Różnice między dziedziczeniem ustawowym i testamentowym

Pierwszą różnicą między dziedziczeniem testamentowym i ustawowym jest to, czy zmarły pozostawił testament. Jeśli tak, a jego forma i treść nie pozostawiają wątpliwości – mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym. W przypadku braku testamentu (lub gdy zostanie on podważony) podział majątku następuje w ramach dziedziczenia ustawowego.

Druga z głównych różnic polega natomiast na tym, kto nabywa prawo do spadku. W przypadku dziedziczenia testamentowego to sam testator wyznacza spadkobierców. Wskazuje też na to, która osoba (lub organizacja, fundacja, itp.) otrzyma daną część pozostawionego majątku. W ramach dziedziczenia ustawowego podział majątku następuje zgodnie z zapisami polskiego prawa.

W jakiej kolejności dziedziczą spadkobiercy?

Dziedziczenie ustawowe oznacza, że spadkodawca nie ma możliwości wskazania spadkobiercy lub określonej grupy spadkobierców tak jak mu w przypadku dziedziczenia testamentowego. Tym samym jest on związany przepisami kodeksu cywilnego, które wprost wskazują kto i w jakim udziale zostaje powołany do spadku.

Spadkobiercami ustawowymi według kolejności są:

• Dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. W przypadku gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcie spadku, udział przypada jego dzieciom w częściach równych tzn. wnukom spadkodawcy.
• małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice. W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych, czyli jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku udział, który był przypadał, przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych.
• wyłącznie małżonek spadkodawcy. Ma to zastosowanie tylko wtedy, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i innych zstępnych.
• wyłącznie dziadkowie spadkodawcy. W przypadku braku zstępnych rodziców małżonka, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
• gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Ta opcja jest możliwa do zrealizowania wyłącznie, wtedy kiedy brak jest jakichkolwiek spadkobierców ustawowych danej osoby, np. osoba żyła samotnie wiele lat i nie można ustalić jej krewnych ani rodziny.

Powołanie do spadku a jego nabycie – jakie są prawa i obowiązki?

Samo powołanie do dziedziczenia nie oznacza jeszcze automatycznego nabycia spadku. Fakt ten jest niezależny od tego, czy jest to z mocy testamentu, czy też przepisów ustawy. Każda osoba, która może być spadkobiercą ma bowiem prawo do odrzucenia spadku. Jest to jasno określone w ustawie i zgodnie z treścią artykułu 1015 kodeksu cywilnego oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Najczęściej przyjmuje się tutaj datę śmierci spadkodawcy lub ujawnienia pozostawionego przez niego testamentu. Warto zaznaczyć, że brak oświadczenia spadkobiercy w wyznaczonym powyżej terminie, będzie traktowany na równi z przyjęciem spadku z całym dobrodziejstwem inwentarza.

Niedopilnowanie tego terminu może skutkować wzięciem na siebie ewentualnych długów (dziedziczenie długów) i odpowiedzialnością za nie. Osoba powołana do dziedziczenia może złożyć oświadczenie o nabyciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem, lub właściwym sądem rejonowym. W przypadku gdy mamy wątpliwości co do podjęcia właściwej decyzji odnośnie spadku po osobie, z która nie utrzymywaliśmy kontaktu, lub jej tryb życia mógł być ryzykowny, rozsądniej jest spadek odrzucić. Z reguły są to osoby, które słabo znamy, więc nie jesteśmy osobami w pierwszej linii dziedziczenia. Potencjalny zysk ze spadku może być niewielki wobec możliwych problemów. 

Dlaczego warto sporządzić testament? Zalety dziedziczenia testamentowego

Dlaczego warto sporządzić testament? To forma zapisu ostatniej woli testatora. Może on więc wedle swojego uznania rozdzielić między osoby i instytucje (np. kościół, fundacja, itp.) majątek zgromadzony przez całe życie. Nie dojdzie wtedy do dziedziczenia ustawowego, czyli po prostu podziału majątku przewidzianego w kodeksie cywilnym.

Fakt pozostawienia przez zmarłego testamentu może być też kluczowy dla rodziny i bliskich testatora. Niejednokrotnie pozwala to na uniknięcie rodzinnych sporów, które często znajdują swój finał w sądzie.

W jakiej sytuacji nie dziedziczymy ustawowo? Wydziedziczenie bez prawa do zachowku

Jedną z możliwości, jakie testator ma podczas sporządzenia testamentu, jest zapis o wydziedziczeniu bez prawa do zachowku. Oznacza to wyłączenie jednej lub kilku osób z grona spadkobierców. W testamencie należy podać jednak podstawę do takiej decyzji. Powód może wskazywać na brak kontaktu, naruszenie ogólnie przyjętych norm społecznych lub jakiegoś rodzaju zaniechanie wydziedziczanej osoby względem testatora. Powodami do wydziedziczenia mogą być również nałogi. Skłonność do alkoholu lub hazardu mogą być jedną z przesłanek do wydziedziczenia danej osoby.

Jak ustrzec się przed dziedziczeniem długów?

Nabycie prawa do spadku zwykle kojarzy nam się ze wzbogaceniem się. Może być jednak zupełnie przeciwnie. Jeżeli zmarły był zadłużony, obowiązek spłaty wierzytelności może przejść na spadkobierców. Zapoznaj się z naszym poradnikiem i sprawdź, jak uniknąć dziedziczenia długów.

Często zadawane pytania

Źródło

1. https://www.money.pl/wiadomosci/testament.html
2. https://unicef.pl/chce-pomoc/nasze-programy/ponadczasowi/rodzaje-testamentow

Jakub Bielecki

Zafascynowany ekonomią, gospodarką i polityką. Interesuje się najnowszymi trendami, a także zmianami w prawie wpływającymi na sektor finansów. Stale poszerza wiedzę, która pozwala mu na profesjonalne doradztwo. Na co dzień korzysta z najlepszych rozwiązań i możliwości dostępnych w zakresie finansów osobistych i inwestycji. Poza ekonomią interesuje się nowymi technologiami, muzyką i podróżami. Zobacz pozostałe artykuły autora