Co to jest dług publiczny?

Pojęcie długu publicznego dość często pojawia się w mediach. Polska gospodarka w ostatnich latach przechodziła dużo różnych zawirowań, a pandemia i wojna za naszymi granicami nie ułatwiły stabilizacji. Dlatego warto zapoznać się bardziej szczegółowo z tym pojęciem oraz zrozumieć przyczyny jego powstawania. Do czego może doprowadzić narastanie zadłużenia w bliższej lub dalszej perspektywie? Jak niebezpieczny może być dług publiczny i przynieść gospodarce naszego kraju?

Czym jest dług publiczny?

Mówiąc o państwowym długu publicznym mamy do czynienia z jednym z podstawowych pojęć w ekonomii. Rozumiemy przez to sumę zobowiązań sektora publicznego, a zatem również jednostek samorządu terytorialnego i funduszu ubezpieczeń społecznych. Na dług publiczny składają się zaciągnięte zobowiązania z tytułu pożyczek i innych form finansowania oraz niespłacone kredyty bankowe. Powstały dług sektora finansów publicznych to suma deficytów danego państwa. Deficyt budżetowy natomiast to ujemna różnica pomiędzy dochodami i wydatkami kraju w danym roku.

Słysząc w mediach pojęcie dług publiczny, najczęściej przedstawiany jest on w kategoriach negatywnych, ponieważ w naturalny sposób kojarzy się z problemami, które jeżeli nie muszą być natychmiast rozwiązane, to za chwilę będą tego wymagać. Jednak warto pamiętać, że skutki długu publicznego nie zawsze muszą być negatywne. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy zwiększenie wydatków publicznych ma związek z realizacją przez rząd inwestycji istotnych dla kraju. Jeżeli są to przedsięwzięcia, które w perspektywie przyniosą sukces oraz wzrost gospodarczy to przełoży się to wprost na:

• rozwój z działalności biznesowych w danym regionie
• powstawanie nowych firm
• wzrost zakupów związane z zapotrzebowaniem na materiały i artykuły
• wzrost liczby miejsc pracy

Patrząc na to z tej perspektywy, zaciągnięcie długu publicznego przez rząd powoduje wzrost gospodarczy, zwłaszcza gdy powstaje w wyniku publicznych funduszy. Jest zatem uznawany za dług długoterminowy.

Czy dług publiczny może być krajowy, czy jest zagraniczny?

Zwiększenie długu publicznego może nastąpić wskutek działań nieprzewidzianych jak np. klęski żywiołowe. W takiej sytuacji wydatki, które są ponoszone w celu odnowienia utraconych zasobów powodują, że dług publiczny rośnie i działa niekorzystnie na gospodarkę krajową. Dzieje się tak, ponieważ zamiast przeznaczać dostępne środki na wdrażanie innowacji i rozwój, państwo musi zmniejszyć swój potencjał, próbując wyjść z kryzysu. Mówiąc o długu publicznym, warto pamiętać o jeszcze jednym istotnym czynniku, mianowicie państwo powinno pożyczać od krajowych podmiotów. Późniejsza spłata zobowiązań wraz z odsetkami spowoduje, że środki pozostaną w tej samej gospodarce.

Jeżeli państwo decyduje się na pożyczenie z zewnętrznego kapitału oznacza to, że w dużo większym stopniu podnosi dług publiczny w jednym państwie, natomiast państwo, które udziela tej pożyczki zyskuje. 

W jaki sposób powstaje dług publiczny?

Dług publiczny składa się z deficytu poszczególnych lat. Deficyt budżetowy to różnica między dochodami i wydatkami w danym roku. Zatem dług publiczny powstaje w sytuacji, gdy wydatki rosną, natomiast dochody państwa maleją. Jednym z powodów powstawania długu publicznego może być kryzys gospodarczy, ponieważ długofalowa recesja objawia się wzrostem bezrobocia.

Współczesne państwa kładą bardzo duże nacisk na politykę socjalną i wsparcie dla osób w szczególnej sytuacji materialnej, które są pozbawione pracy. Koszty z tego wynikające powodują, że wzrasta kwota wypłacanych zasiłków dla bezrobotnych. Dodatkowo rosną koszty potrzebne na funkcjonowanie urzędów pracy i zatrudnionych w nich urzędników. 

Jakie wydatki państwa mogą powodować wzrost długu publicznego?

Jeżeli państwo dotknie kryzys i rośnie dług publiczny, rząd może podjąć decyzję o przeprowadzeniu akcji interwencyjnych. Mamy tutaj na myśli uruchomienie specjalnych programów inwestycyjnych np. zachęcających do otwierania własnych firm lub oferujących dofinansowanie związane z podnoszeniem kwalifikacji. Takie działanie ma na celu w dłuższej perspektywie uruchomienie nowych miejsc pracy oraz podniesienie dynamiki gospodarczej. Dzięki temu można założyć, że bezrobocie lokalnie będzie spadać, a to pozwoli na szybsze zakończenie kryzysu.

Koniunktura gospodarki to jeden z głównych i ważniejszych czynników, które przekładają się na wysokość długu publicznego. Trzeba zawsze pamiętać o tym, że spadek dochodów firm to obniżenie przychodów, które osiąga państwo. Nawet w przypadku stałych kosztów to malejące przychody będą generowały ryzyko wzrostu długu publicznego. Możemy wtedy obserwować dwa zjawiska:

• spadek przychodów z tytułu podatków np. dochodowego lub podatku VAT
• wzrost wydatków budżetu państwa przeznaczonych na wsparcie osób bezrobotnych.

Jaka jest wysokość długu publicznego w Polsce?

Na podstawie informacji opublikowanych przez Ministerstwo Finansów łączny dług publiczny w Polsce w trzecim kwartale 2022 roku wyniósł niemal 1,2 biliona złotych. Dla porównania końcem 2021 roku było to niemal 3% mniej. Niestety mamy w tej sytuacji do czynienia z tendencją rosnącą. W latach 2016-2019 Polska notowała bardzo duży wzrost gospodarczy, jednak nie przekładało się to na zmniejszenie jej zadłużenia. W historii notujemy pojedyncze lata, w których odnotowany był malejący dług publiczny.

Osoby zainteresowane wysokością długu publicznego mogą zapoznać się z tzw. licznikiem długu publicznego. Wyglądem przypomina on zegar i pokazuje w liczbach, jak wygląda aktualny dług publiczny oraz jak szybko rośnie. Jeden z takich mierników można znaleźć na Forum Obywatelskiego Rozwoju, gdzie na stronie internetowej organizacji przedstawiony jest bieżący stan. Wystarczy obserwacja przez kilka sekund, aby zapoznać się i przekonać jak szybko wartość zobowiązań wzrasta. Na stronie możemy znaleźć informacje, że dług przypadający na jednego mieszkańca wynosi około 41 419 zł. Zmiany te są bardzo dynamiczne i może się okazać, że z każdym odwiedzeniem strony organizacji wysokość długu będzie się zmieniać na niekorzyść obywateli.

Oprócz przedstawionych wyliczeń, które są oficjalnie przedstawiane przez rząd, tak naprawdę trudno w sposób jednoznaczny podać wysokość zadłużenia. Może wydawać się to dziwne, ponieważ posiadamy dane z głównego Urzędu Statystycznego, który regularnie publikuje obszerne informacje na temat stanu polskiego gospodarki. Niemniej istnieje również coś takiego jak ukryty dług publiczny.

Czym jest ukryty dług publiczny Polski?

Wszystkie wykresy oraz komunikaty przedstawiane przez Ministerstwo Finansów obrazują tzw. jawny dług publiczny. Na czytelnych grafikach możemy obserwować, jak wartości zmieniają się na przestrzeni lat. Jednak część ekonomistów stoi na stanowisku, że bardziej miarodajnym wskaźnikiem jest ukryty dług publiczny.

Wskaźnik ten obejmuje wydatki, które nie wchodzą w skład tzw. oficjalnego uchwalonego przez parlament budżetu. W Polsce do takich kosztów można zakwalifikować wydatki związane z funduszami pozabudżetowymi np. Bank Gospodarstwa Krajowego oraz Polski Fundusz Rozwoju. Obie instytucje poniosły wielomiliardowe koszty związane z walką ze skutkami epidemii covid-19.

Jaka jest relacja pomiędzy długiem publicznym a PKB Polski?

Poziom zadłużenia kraju porównuje się z PKB, czyli produktem krajowym brutto. Obecnie dla Polski wynosi on ponad bilion złotych, co stanowi około 50,3% PKB Polski. Są to dane podane przez Eurostat pod koniec 3 kwartału 2002 roku. Kwota ta wydaje się ogromna, jednak na tle innych państw rozwiniętych świata nie jesteśmy w tak złym położeniu, jak mogłoby się wydawać.

Ten sam wskaźnik dla porównania we Francji wynosi 113,4%. a w Grecji aż 178,2%. Zgodnie z polską konstytucją z 1997 roku maksymalne dopuszczalne limit, którego nie może przekroczyć zadłużenie Polski to 60% wartości rocznego PKB. Co by się stało, gdyby próg został przekroczony? W pierwszej kolejności rząd zostałby zmuszony do zaproponowania planu naprawczego, a sektor publiczny zatem wszystkie jednostki samorządu terytorialnego, nie mogłyby uchwalać budżetów, w których przewiduje się powstanie deficytu budżetowego. Następnie należałoby wdrożyć programy oszczędnościowe pozwalające na wypracowanie nadwyżek finansowych.

Czy są kraje, które mogą nie posiadać długu publicznego?

Według teorii ekonomicznych brak długu publicznego w danym państwie jest możliwy. Natomiast z praktycznego punktu widzenia już nie. Nawet zamożne kraje, aby się rozwijać, potrzebują dodatkowych środków pobudzających wzrost gospodarczy. Potrzebują inwestycji, aby zwiększać armię, obronność bądź modernizować obszary związane z ochroną zdrowia. Jako ciekawostkę można podać, że wśród państw, które oficjalnie deklarują brak długu publicznego to Palau oraz Makao. Kraje to jednak są na tyle małe, że ciężko odnosić ich sytuację gospodarczą do innych rozwijających się państw.

Z czego spłacić dług publiczny?

Kraje posiadają różne narzędzia, które pozwalają na obniżenie długu publicznego. Do najczęściej wybieranych należą:

• zwiększenie dochodów budżetowych
• emisja papierów wartościowych w tym obligacji
• zaciąganie kredytów i pożyczek
• redukcja niepotrzebnych wydatków budżetowych

Nabywcy papierów wartościowych pomagają spłacić dług publiczny

Jedną z najczęściej wybieranych metod na pokrycie deficytu, a co za tym idzie zmniejszenie długu publicznego, jest emisja papierów wartościowych. W ostatnim czasie szczególnie na popularności zyskały obligacje skarbowe. Pozwalają one na sfinansowanie rosnących wydatków sektora publicznego, natomiast sama emisja obligacji skarbowych pozwala ściągnąć z rynku pieniądze, co skutkuje ograniczeniem inflacji. 

W przypadku zaciągania kredytów lub pożyczek przez państwo mamy do czynienia z kilkoma wariantami. Mogą to być krótkoterminowe pożyczki na okres 3-5 lat lub długoterminowe, gdzie okres spłaty przewidziany jest nawet na kilkadziesiąt lat.

Najlepsze rozwiązanie na spłatę długu publicznego? Ograniczenie kosztów państwa

Cięcie wydatków przez państwo to jeden z trudniejszych wariantów, na które decydują się rządzący. Decydując się na ten krok, najczęściej sięga się po ograniczenia związane z modernizacją służb zbrojeniowych, zmniejszenie nakładów na szkolnictwo wyższe oraz kulturę. Działania te są skuteczne, ale w perspektywie osłabiają państwo w szczególności mamy tu na myśli działania związane z obszarem obronnym.

Przekonujemy się o tym na własnej skórze w kontekście obecnego kryzysu wojennego. Redukcja wydatków związanych z płacą w sektorach budżetowych to z kolei prosta droga do protestów i rozłamów w społeczeństwie. 

Odsetki od długu publicznego

Oprócz samego długu publicznego bardzo istotnym problemem jest obowiązek spłaty powstających odsetek. Zaciągnięcie nowego długu publicznego przez państwo w pewnym sensie roluje dotychczasowe zadłużenie, a kolejna transza kredytu spowoduje konieczność uregulowania odsetek.

Jak pokazuje praktyka, państwa aktualnie nie dokonują już spłaty zadłużenia netto, a skupiają się jedynie na regulowaniu powstających odsetek. W ten sposób narastający dług publiczny będzie trudno do spłaty w dłuższej perspektywie np. za kilka dekad, kiedy to pożyczkodawcy zażądają uregulowania swoich zobowiązań

Jakie są skutki długu publicznego?

Podstawowym skutkiem długu publicznego jest koszt związany z jego obsługą. Odsetki stanowią poważne obciążenie dla budżetu państwa. Strategia na lata 2023-2026 ustanowiła koszt tylko w pierwszym roku niemal na 2% PKB, czyli około 66 miliardów złotych. Przekłada to na spadające możliwości państwa we wdrożeniach związanych z inwestycjami w ochronę zdrowia oraz edukację. W skrajnych sytuacjach państwo może zbankrutować. Jeżeli sytuacja związana z długim publicznym przerośnie możliwości danego kraju i straci on zdolność do spłaty swoich zobowiązań i odsetek, to może ogłosić bankructwo. Z takim problemem w ostatnich latach miały do czynienia Argentyna oraz Grecja.

Pomimo iż sytuacja w Polsce wydaje się poważna, nie grozi nam grecki scenariusz. Nasz dług publiczny jest stosunkowo niski na tle reszta świata. Stan zadłużenia i kraju pokazuje, w jakiej kondycji znajduje się dana gospodarka oraz w jaki sposób ma szansę na rozwój w kolejnych latach. Aby całościowo sprawdzić kondycję państwa, nie można brać pod uwagę, tylko i wyłącznie poziomu długu publicznego. Do takich analiz niezbędne są jeszcze dodatkowe parametry, między innymi stopień bezrobocia i tempo wzrostu cen. Dopiero posiadając szerszy zakres informacji, można wydawać opinie o stanie finansów publicznych danego kraju.

Źródło:

1. https://sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/10.htm
2. https://www.gov.pl/web/finanse/dlug-publiczny
3. https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/936,pojecie.html
4. https://www.totalmoney.pl/artykuly/529959,konta-osobiste,dlug-publiczny–a-sytuacja-kowalskiego,1,1

Jakub Bielecki

Zafascynowany ekonomią, gospodarką i polityką. Interesuje się najnowszymi trendami, a także zmianami w prawie wpływającymi na sektor finansów. Stale poszerza wiedzę, która pozwala mu na profesjonalne doradztwo. Na co dzień korzysta z najlepszych rozwiązań i możliwości dostępnych w zakresie finansów osobistych i inwestycji. Poza ekonomią interesuje się nowymi technologiami, muzyką i podróżami. Zobacz pozostałe artykuły autora