Zachowek – czym jest, komu przysługuje i kto musi zapłacić?

W kontekście dziedziczenia majątku po śmierci danej osoby, często używanym określeniem jest zachowek. Nie jest to jednak pojęcie równoznaczne z dziedziczeniem ustawowym, mimo iż poszczególne terminy bywają ze sobą mylone. Czym w takim razie jest zachowek, jaki jest jego cel i komu przysługuje? Odpowiedzi na te pytania znajdziecie w dalszej części wpisu. 

Co to jest zachowek? Wyjaśnienie

W dużym uproszczeniu, zachowek jest sposobem na ochronę interesów osób najbliższych zmarłemu. Jest to określony majątek, który przysługuje osobom wymienionym w art. 991 § 1 Kodeksu Cywilnego (w tym małżonkom i zstępnym), bez względu na to czy osoba zmarła wyraziła taką wolę. 

Wbrew pozorom, zachowek nie musi zostać wypłacony dopiero po śmierci spadkodawcy. Może zdarzyć się, że obdarowani przez zmarłego będą musieli wypłacić kwotę zachowku jeszcze za życia danej osoby. W zależności od okoliczności, zachowek wypłacany jest przez różne podmioty, takie jak zapisobiercy windykacyjni, spadkobiercy i obdarowani przez zmarłego.

Kto może otrzymać zachowek?

Prawo do zachowku określone jest przez Kodeks Cywilny. Kto może liczyć na zachowek?

• rodzice spadkodawcy 
• zstępni spadkodawcy, czyli dzieci, wnuki, prawnuki 
• małżonek lub małżonka spadkodawcy

Od powyższej reguły istnieją wyjątki. Osoby wydziedziczone nie mają bowiem prawa do chociażby najmniejszej części zachowku. Podobnie jest z tymi członkami rodziny, którzy jeszcze za życia danej osoby zawarli z nią umowę o zrzeczeniu się praw do zachowku albo odrzucili otrzymany spadek.  

Czy każdy członek rodziny ma prawo do zachowku?

Mogłoby się wydawać, że rodzeństwo również uprawnione jest do zachowku. Nic bardziej mylnego. Jeżeli dana osoba posiada rodzinę jedynie w postaci rodzeństwa, ale mimo tego zapisuje spadek obcej osobie (np. znajomemu), to brat lub siostra nie mogą ubiegać się o wypłatę kwoty zachowku. 

Poza rodzeństwem, o zachowek nie mogą ubiegać się również inni członkowie rodziny, którzy według Kodeksu Cywilnego nie mają do niego prawa. Są to więc dziadkowie, zięciowie i synowe, a także teściowie. 

Ile wynosi zachowek? Kwota rekompensaty

Na jaką kwotę mogą liczyć osoby uprawnione do wypłaty zachowku? Okazuje się, że suma rekompensaty nie jest ściśle określona, i wszystko zależy od indywidualnej sytuacji. Zasada dotycząca większości przypadków jest taka, że wysokość zachowku równa jest połowie majątku, jaki zostałby wypłacony, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. 

Chcecie dowiedzieć się więcej o kwestii dziedziczenia majątku? Dodatkowe informacje znajdziecie w naszym osobnym wpisie: Jak nie dziedziczyć długów? Wszystko, co spadkobiercy powinni wiedzieć. 

W tym miejscu należy wspomnieć o wyjątkowej sytuacji, w której osoba uprawniona może liczyć na większą część majątku. Osoby niepełnoletnie lub długotrwale niezdolne do pracy mogą liczyć na ⅔ wartości majątku, który zostałby wypłacony w przypadku dziedziczenia ustawowego. 

Jak obliczyć kwotę zachowku?

W celu poprawnego obliczenia przysługującej kwoty wypłacanej rekompensaty, należy określić tzw. substrat spadku. Oznacza to, że pod uwagę brane są nie tylko aktywa (pieniądze, nieruchomości, przedmioty i papiery wartościowe), ale też pasywa (długi, zobowiązania wobec wierzycieli). W przypadku sporów dotyczących tego, jaka jest faktyczna wartość spadku, konieczne może być skorzystanie z pomocy biegłych sądowych, na drodze postępowania sądowego. 

Zachowek – kiedy jest wypłacany?

Wbrew pozorom, termin wypłaty zachowku nie rozpoczyna się z dniem śmierci spadkodawcy ani też z dniem otwarcia przez niego testamentu. Termin zapłaty kwoty zachowku rozpoczyna się od momentu, gdy osoba uprawniona zażąda, by taka rekompensata została jej wypłacona. 

Żądanie to najczęściej przybiera formę wezwania do zapłaty zachowku, wysyłanego do osób odpowiedzialnych za wypłatę owej kwoty. W takim piśmie muszą znaleźć się szczegóły dotyczące kwoty, terminu, sposobu przekazania określonej części majątku, a także odpowiednie uzasadnienie wysłania żądania. 

Dlaczego zachowek nie jest wypłacany automatycznie, i trzeba podjąć inicjatywę? Jest tak, ponieważ kwota zachowku jest jedynie uprawnieniem, a dana osoba może z niego nie skorzystać. Wówczas osoba odpowiedzialna za wypłatę nie musi podejmować żadnych działań, dopóki druga strona nie podejmie kolejnych kroków. 

Czy zachowek może się przedawnić?

Podobnie jak wiele innych rodzajów należności, zachowek może ulec przedawnieniu. Po jakim czasie roszczenia dotyczące takiej rekompensaty przestają być ważne? Zachowek przedawnia się po 5 latach, a czas ten liczony jest od dnia śmierci spadkodawcy. 

Zastanawia was, ile wynosi czas na przedawnienie innych rodzajów należności? Informacje o tym znajdziecie w naszym wpisie na ten temat: Przedawnienie długów 2022 – kiedy następuje? Na czym polega?

Termin wypłaty zachowku – kto go ustala?

To osoba wysyłająca żądanie o wypłatę zachowku ustala termin, określając go w przygotowywanym piśmie. Przyjmuje się, że czas na wypłatę odpowiedniej części majątku powinien wynosić nie mniej niż 14 dni. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby dać zobowiązanemu do wypłaty więcej czasu. Przygotowując żądanie o wypłatę zachowku należy także zaopatrzyć się w dokumenty, które potwierdzą uprawnienia do rekompensaty. Są to m.in. akt poświadczenia dziedziczenia, akt stanu cywilnego i postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. 

Sprawa komplikuje się, gdy druga strona nie wypłaca odpowiedniej kwoty nawet mimo ustalenia terminu. Wówczas warto podjąć najpierw działania polubowne w postaci nawiązania konwersacji i przypomnień o istniejącym obowiązku. Jeżeli jednak zobowiązany nie zamierza kooperować, to można przenieść sprawę na drogę sądową. 

Czy darowizna wyklucza zachowek?

Istnieje błędne przekonanie o tym, że pozbycie się majątku w formie wszelkich darowizn pozwala uniknąć zapłaty zachowku. Takie działanie jest jednak zupełnie nieskuteczne, ponieważ zachowek i wszelkie roszczenia z nim związane nadal obowiązują. Jak w takim razie uzyskać wypłatę zachowku, jeżeli sam spadkodawca pozbył się wszystkich wartościowych składników swojego mienia?

Odpowiedź na powyższe pytanie jest prosta. W takich przypadkach to nie spadkodawca, ale osoby obdarowane przez niego mogą być zobowiązane do wypłacenia zachowku. Poszkodowany może wystąpić o to, aby osoba korzystająca z darowizny wypłaciła mu odpowiednią kwotę. Wykluczone są jednak tzw. drobne darowizny i te dokonane ponad 10 lat przed otworzeniem spadku. 

Czy zachowek zawsze przyjmuje formę pieniężną?

Może zdarzyć się, że zachowek nie przyjmie postaci pieniężnej, a osoba odpowiedzialna za jego wypłacenie zrobi to w innej formie. Poza samymi środkami pieniężnymi, zachowkiem mogą być także dokonane darowizny lub zapisy uprawniające do pozyskania odpowiedniego składniku majątku. Otrzymanie zachowku w innej postaci niż gotówka lub przelew na konto nie jest więc podstawą do tego, aby założyć sprawę sądową. Inaczej jest, gdy osoba uprawniona nie otrzymała zachowku w żadnej formie. Wówczas można wystąpić ze sprawą do odpowiednich organów. 

Cezary Mański

Pasjonat popkultury, finansów i nowych technologii. Uwielbia słowo pisane, ceni sobie spokojne i rozsądne podejście do życia. Największą satysfakcję przynosi mu rozwijanie własnych kompetencji. Zobacz pozostałe artykuły autora